|| શ્રી ગોપાલો જયતે ||
વચનામૃત
ઓર અપુને વૈષ્ણવકો કષ્ટ મિટાયો, તાકો પરચેકી વાર્તા.
એક કાનદાસ કાયસ્થ અપુને સેવક હે, ઓર વે સરકારકી ચાકરી કરે હેં, તામેં કોઉ વે વૈષ્ણવકે જબ દોષ લગો. તબ વે સરકારને વાકે ઘર, ઓર સરજામ સબ લુંટ લીયે, બોહોત દંડ દીયો, તાકો બંદીખાનેમે રાખ્યો, તબ સબ મિલને વાકો દંડ કીયો. યાકે જો દંડ તો સબ પૂરો કર્યો, પરિ જામી, 200 ન્યુન રહી, સો તબ લાવવેકી જગા નાહી. કો જો સમય હૈ, એસો બી હોય હેં, પરિ ‘ અર્થી દોષ ન પશ્યાત ’ ||નહિ પશ્યતિ જાન્યાનઘ: કામાન્ઘો નૈવ પશ્યતિ | ન પશ્યતી મદોન્મત: અર્થી દોષ ન પશ્યતિ ||
( જન્મથી આંધળો મનુષ્ય દેખતો નથી, તેમ કામી તથા મદ ભરેલો તથા સ્વાર્થી મનુષ્ય દોષને જોતો નથી, કે પોતે શું ભુલ કરે છે. )
તબ વે સરકાર કે જો મનસબદારને (અધિકારી) વિચાર્યો, જો ઓર તો ઉપાય નાંહી હે, જો એ વૈષ્ણવ હેં, તાકું સકારે (સવારે )બજારમેં લેકે મારવોઈ કરો તો વૈષ્ણવ યાકો દંડ પૂરો કરવેકુ પૈસા દેવેગે.
સો બાત કાનદાસને સુની, મેને તેં સરકારકો અન્ન ખાયો, યાતે બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ ભઈ, તબ કોઉ અપરાઘ પર્યો હોયગો. કૌ જો ભગવદ ભજનમે વિધ્ન કરે, તાકો શ્રીઠાકોરજી નાશ કરે, સો તો અનુગ્રહ હેં. પરી વૈષ્ણવ દેખેંગે ઓર મોકુ મારેંગે, તબ વૈષ્ણવ ખેદ પાવેગે. તબ શ્રી ઠાકોરજીકો બૂરો લગેગો. પરી કહા કરનો! જો ભગવદ ઇચ્છા, એસે કહી.
અરૂ શ્રીઠાકુરજી કેસે હૈ, જો અપુનો સ્મરણ કરકે કહે તો કાર્ય કરે. એસી નેમ હૈ. અરૂ ભગવદીયકો કેસો હૈ, જો કછુ પ્રાર્થના નાહી કરની. જો તબ કેસે હોય ?
તબ શ્રીગોપાલલાલજી ને એસે વિચાર્યો, ઇનકો કષ્ટ મિટાઉ, તબ મોહન ભાગલી (પારેખ, મહેતા જેવી અટકે છે) માંડવીસો કોશ ૧૫, (પંદર) એક ગામ હૈ. તિહાં રહે હૈં એર તાકુ (તાવ) જવર બોહોત દિનકો હેં, તાકે સ્વપનમે શ્રી ગોપાલલાલજી જાયકે કહ્યોઃ અરે મોહન ? તુમ ઉઠકે માંડવી જાઓ, તબ મોહન સ્વપ્નમેં શ્રીજીકો દંડોત કીયો, ચરણસ્પર્શ કીયો, અરુ આનંદ પાયો, તાતેં જવરતો ગયો. પરિ મહારાજ, મોકું લંઘન દશ ભયે હે, તબ શ્રીજી મુસકાયે, એસો મોહન દેખે હૈં. અરિ ઉઠકે ખીચરી ખાયો, તબ જાગ્યો. તબ શ્રીજીકે દર્શન તો નાહી ઓર અપની પથારીકી આગે પોતના બન્યો હે, તામે ચુલેકે ઉપર અનસખડીમેં ભુંજી (ટાઢા આંધળામાં ઓરાયેલી અને મીઠું નહી પડેલી તેવી , તે ખીચડી અનસખડીમાં ગણાય છે. ) ખીચડી બની રહી હૈ, તાકી કસેડી ( રસોઇની તપેલી ) દેખી, અહો ? જગદીશ તુમકું ધન્ય.
તબ ઉઠકે ચરણામૃત લેકે ખીચડી ખાયકે ચલ્યો, આગે આપશ્રી મોહનદાસકો કહી, જો તુમ ગોપાલ રાણા કો જાયકે કહિયોઃ જો તુમને શ્રીગોપાલલાલજીને કહા કહ્યો હે. તબ વે દિન ઘડી ૪ ચાર ચઢતે મંડી પહોંચ્યો. સૌ પ્રથમ ગોપાલરાણાકો દંડોત ભગવત સ્મરણ કરી કે બેઠો. ઓર સમાચાર સબ પૂછે. જો શ્રીઠાકુરજી (રૂડી રીતથી) નિકી રીતિસોં બિરાજે હે. તબ ઉનને કહી, જો તુમકું શ્રીઠાકુરજીને કહા કહી, તબ વે (મોહન) મુસકાયોઃ (આ વાક્ય ગોપાલ રાણા બોલે છે.) આપતો શ્રી પૂરૂષોત્તમ હે. પરિ એસે કહી હે, જો મોહનકું તેરી પાસ પઠાયો હે. સો જો માગે તો દીજીયો.
તબ વે કાનદાસકી પાસ બિદીખાનેમેં આપ ગીયો. સો મિલકે કાનદાસ મહા આનંદ પાયો. જે મેં તો મહાઅપરાધ કીયો, તબ સેવા દર્શન ચુકયો. અહો મેરો ભાગ્ય, આજ મેરે અપુને શ્રીઠાકુરજીકે સેવકકે દર્શન પાયો, નેત્રમે જલકી ધારા ચલે હે, ઓર આનંદસો રોમાંચ હોય રહે . ફેરી પીછે સમાચાર વૃતાંત સબ કહે જામી ૨૦૦ લેકે છુડાયો. કાનદાસકુ બંદીખાનેમેં દો વૈષ્ણવકે દર્શન ભયે.
|| ઇતિ ષોડશ વચનામૃત સંપૂર્ણ ||
ભાવાર્થ
ઉપરોક્ત વચનામૃત પંદરમાં વચનામૃતની સાથે છે પણ વચનામૃતનો ક્રમ જાળવવા માટે જુદુ પાડેલ છે. ઉપરોક્ત સોળમુ વચનામૃત શ્રીઠાકોરજીની લીલાચરિત્રવાળુ છે. અને તેમાં શ્રીઠાકોરજીએ કેવું પ્રતાપ બળ દેખાડ્યું તેમ જ માર્ગના સિદ્ધાંતનું ગુઢ રહસ્ય બતાવવામાં આવ્યું છે. કાનદાસને સંકટ આવ્યું તો તેમણે ધીરજ રાખીને પ્રભુનો આશ્રય છોડ્યો નહી અને મનમાં એમ માન્ય કે મારો કોઇ અપરાધ થયો હશે. જેથી મને સેવા સમરણમાં વિઘન આવ્યું. તો તે અપરાધમાં થી છોડવા પ્રભુએ મારા ઉપર કૃપા વિચારી છે અને તેમાં પણ તેમણે ભગવદ ઇચ્છા માની, પણ પ્રભુને તે સંકટમાંથી છોડાવવા માટે પ્રાર્થના ન કરી.
એ પુષ્ટિમાર્ગનો ખાસ સિદ્ધાંત છે. અનન્ય ભગવદીઓ કોઇપણ સંકટના સમયમાં પ્રભુ પાસે કાંઇ પણ માંગતા નથી. તેઓ તો તેમાં પણ ભગવદ અનુગ્રહ કૃપાને જ કારણ રૂપ માને છે, તે આ કાનદાસના પ્રસંગમાં સ્પષ્ટ સમજાય છે.
કાનદાસ જ્ઞાતે કાયસ્થ વૈષ્ણવ હતા અને તે કચ્છમાં માંડવી ગામે રહેતા હતા. તેઓ શ્રી ગોપાલલાલજીના અનન્ય સેવક હતા, તેમ જ અંગીકૃત અષ્ટ ભગવદીઓ માંહેના તે એક હતા. મહાન કવિ હતા, તેમણે ઘણા પદોની રચના કરી છે. શ્રીગોપાલલાલજી જયારે વચનામૃત કરતા, ત્યારે માર્ગનું રહસ્ય સમજવા માટે કાનદાસ પ્રભુજીને અવનવા પ્રશ્નો પુછતા, તેનો ખુલાસો શ્રીગોપાલલાલજી વચનામૃત દ્વારા કરતા, તે પ્રસંગ વચનામૃતોમાં મળી આવે છે. તેમ જ કાનદાસના વાર્તા પ્રસંગો પણ સ્વતંત્ર હસ્ત પ્રતોમાં જોવા મળે છે. કાનદાસ શ્રીગોપાલલાલજીની સાથે ઘણા સમય સુધી રહેતા તે મહાન કૃપા પાત્ર ભગવદી હતા.
કાનદાસ કચ્છમાં માંડવીમાં રહેતા હતા. અને તે ત્યાંના રાજાની નોકરી કરતાં હતાં. તેમાં કાંઈ ભુલ થવાથી રાજાએ તેમનો દંડ કર્યો. તેથી તેમનું ઘરબાર સરસામાન વેચી દંડ પુરો ન થતાં દંડની ૨કમ જે ભરવાની હતી,તેમાં બસો જામી ઓછી રહી ગઇ. તે બસો જામી કાનદાસ કોઇપણ રીત ભરી શક્યા નથી, તેથી તેમને તે દંડ ભરે નહી ત્યાં સુધી રાજાએ કેદખાનામાં રાખવાનો હુકમ કર્યો અને કાનદાસને બંદીખાનામાં રાખ્યા, ભક્તની કસોટી ભગવાન પુરેપુરી કરે છે. તે કસોટીમાંથી ભકત જયારે દ્રઢતા પુર્વક પસાર થાય ત્યારે ભગવાન તેને પોતાનો વિશ્વાસુ ભક્ત તરીકે ઓળખે છે અને કસોટી સોનાની હોય છે, પીત્તળની તો થતી નથી. અનન્ય ભક્તની પરિક્ષા પ્રભુ કરે, ત્યારે પોતાના ભક્તની પ્રશંસા જગતમાં ફેલાય અને તે યુગો સુધી લોકમુખેથી વહયા કરે છે. તેમ ઉપરના પ્રસંગમાં કાનદાસ પ્રત્યે પણ સમજાય છે. આજ પણ તે પ્રસંગને આપણે વર્ણવીએ છીએ.
જગતમાં ચાર પ્રકારના આંઘળા છે તે કાંઈ જોઈ શકતા નથી.જન્મથી આંઘળો મનુષ્ય કાંઈ દેખતો નથી તેમ કામી મનુષ્ય પણ કાંઇ દેખતો નથી. મદથી ઉન્મત્ત થયેલો મનુષ્ય પણ કાંઈ દેખતો નથી. તેમ સ્વાર્થી મનુષ્ય પોતાનો શુ દોષ છે, તે જોતો જ નથી અને અર્થ અને ધનના લોભી મનુષ્ય સત પુરૂષોને દુ:ખ દેવામાં કંઈ બાકી રાખતા નથી. તેમ રાજાના એક સત્તાના મદમાં અંઘ બનેલા અમલદારને મનમાં વિચાર આવ્યો કે આની પાસેથી દંડ લેવાનો બીજો કોઈ ઉપાય નથી. પણ કાનદાસ વૈષ્ણવ છે, તેને જો સવારમાં બજારના ચોકમાં લઈ જઈ ને માર મારવો અને તેને માર મારતા બીજા વૈષ્ણવ જોઈ નહિ શકે અને તેને છોડાવા માટે બાકીનો જે દંડ છે, તેની રકમ બીજા વૈષ્ણવ આપી દેશે. તેવો પોતાનો નિર્ણય રાજા પાસે રજુ કર્યો.
કાનદાસે જ્યારે આ વાત સાંભળી ત્યારે તેના મનમાં ખુબ જ દુઃખ થયું. અને મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે મેં રાજયનું અન્ન ખાધું તેથી મારી બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થઇ. અને તેથી મારાથી કોઇપણ અપરાધ થયો હશે. અને તેથી મારા ભગવદ ભજનમાં વિઘ્ન આવ્યું, તેતો શ્રીઠાકોરજી નિવૃત કરશે, તે પણ તેની કુપા જ છે. તેમ કાનદાસ પોતાના મનમાં માનવા લાગ્યા. પણ વૈષ્ણવ બધા જોશે, તેમ મને મારશે તો વૈષ્ણવને કેટલું દુઃખ થશે અને વૈષ્ણવનું મન દુખી થશે એટલે શ્રીઠાકોરજી નારાજ થશે, પણ કોઈ રસ્તો નથી જેવી ભગવદ્ ઇચ્છા.
પછી કાનદાસ મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે શ્રીઠાકોરજી કેવા છે, જે ભક્ત પોતાનું સ્મરણ કરીને કાર્ય કરવા પ્રાર્થના કરે, ત્યારે કરે તેવું તેનું નીમ છે. જયારે ભગવદીયને એવી ટેક છે કે ક્યારે પણ પોતાના કાર્ય માટે પ્રભુને પ્રાર્થના કરે છે નહિ. ગમે તેવા સકંટમાં હોય પણ પ્રભુને જરાય શ્રમ થાય તેવુ મનમાં ઇચ્છે નહી તેવું નીમ ભગવદીનું છે. એવી અનન્ય ભગવદીની ટેકનું પાલન સદા પ્રભુ સ્વયં પોતે જ કરતા આવ્યા છે. કાનદાસના મનની એવી ટેક જોઇને શ્રીગોપાલલાલજીએ એવો વિચાર કર્યો કે આનું કષ્ટ નિવૃત કરૂં.
માંડવી ગામથી પંદર ગાઉ દુર એક ગામ છે, ત્યાં મોહનદાસજી ભાગલી નામના વૈષ્ણવ શ્રીગોપાલલાલજીના સેવક રહેતા હતા. તેને ઘણા દિવસથી તાવ આવતો હતો. તેથી શરીર ઘણું જ અશક્ત થઇ ગયું હતું. પથારીમાંથી ઉઠી પણ શકતા ન હતા. તેને સ્વપ્નમાં શ્રીગોપાલલાલજી એ દર્શન દીધું. અને કહ્યું કે અરે ! મોહન તું માંડવી જા ત્યારે મોહનભાઇએ સ્વપ્નામાં શ્રીઠાકોરજીને દંડવત કર્યા અને ચરણ સ્પર્શ કર્યા. અને બહુ જ આનંદ પામ્યા. અને તેથી તેનો તાવ ઉતરી ગયો. અને તે સ્વપ્નમાં શ્રીગોપાલલાલજીને કહેવા લાગ્યો પણ મહારાજ ! મને દસ લાંધણ થઇ છે. ત્યારે શ્રીઠાકોરજી હસે છે . એવું દર્શન મોહનભાઇને થયું . અને શ્રી ઠાકોરજી કહે છે અને તું ઉઠીને ખીચરી ખા એમ કહ્યું ત્યાં મોહનભાઇ જાગ્યા અને જાગીને જોયું તો શ્રીઠાકોરજીને જોયા નહિ. અને પોતાની પથારી આગળ પોતનું થયેલું છે ‘ (પોતનું એટલે વૈષણવો પ્રસાદ લેવા બેસે ત્યારે જમીન ઉપર જળથી લીપીને પછી તેની ઉપર પ્રસાદની પતાળ મુકે તેને પોતનું કહે છે . તેવો નિયમ ખાસ પુષ્ટિમાર્ગમાં છે . ) અને ચુલા ઉપર તપેલીમાં ટાઢા જળમાં ઓરેલી ખીચડી થઇ રહી છે. જેમાં લુણ ( મીઠુ ) ન નાખેલું હોય તેવી ખીચડીને અણસખડી કહેવામાં આવે છે તે મોહનભાઇએ ચરણામૃત લઈને ખીચડી ખાધી તેથી શરીરમાંથી અશક્તિ જતી રહી . અને પોતે કહેવા લાગ્યા કે ધન્ય છે પ્રભુ તમને આપની લીલાનો કોણ પાર પામી શકે ?
મોહનભાઇ અનહદ આનંદમાં આવી ગયા. અને માંડવીને રસ્તે ચાલવા માંડ્યું. આગળ શ્રીગોપાલલાલજીએ મોહનદાસને સ્વપ્નમાં કહ્યું હતું કે તું માંડવી ગોપાલરાણાની પાસે જઈને કહેજે કે, તને શ્રીગોપાલલાલજીએ શું કહ્યું છે? દિવસ ઘડી ચાર ચઢયો એટલે દોઢ કલાકને છ મીનીટ જેટલો દિવસ ચઢ્યો, ત્યાં મોહનદાસ ગોપાલરાણાને ઘરે માંડવી પહોંચ્યા.
સૌ પ્રથમ ગોપાલરાણાને દંડવત ભગવત સ્મરણ કરીને બેઠા અને બધા કુશળ સમાચાર પૂછયા, અને શ્રીઠાકોરજી રૂડીરીતથી બિરાજે છે તેમ વિનયથી નમ્રભાવે પૂછયું અને કહ્યું કે તેમને શ્રીઠાકોરજીએ શું કહ્યું છે, એમ મોહનદાસે પૂછ્યું. ત્યારે ગોપાલરાણા હસ્યા અને કહેવા લાગ્યા કે આપતો પૂર્ણ પુરૂષોત્તમ છે. પણ મને એમ કહ્યું કે મોહનદાસને તારી પાસે મોકલ્યો છે. તે જે માગે તે આપજે.
રાજાએ કાનદાસને બંદીખાને કેદ કર્યો છે. અને બસો કોરી દંડની જે બાકી છે તે ન ભરે તો બજારમાં લાવીને તેને માર મારશે. માટે હું તમને બસો કોરી આપું છું, તે તેમને લઇને જલદી જાવ અને કાનદાસનો દંડ પૂરો કરીને કાનદાસને બંદીખાનેથી છોડાવો એવી આજ્ઞા શ્રીઠાકોરજીની મને થઇ છે.
મોહનદાસ બસો કોરી લઇને કાનદાસ પાસે બંદીખાને ગયા. મોહનદાસને આવતા જોઇને કાનદાસ મળ્યા અને બહુજ આનંદ પામ્યા અને નેત્રમાં હર્ષનાં આંસુ આવી ગયા. અને ગદગદીત થઇને કહેવા લાગ્યા, જે મારાથી કોઇ મહાન અપરાધ થયો હશે. તેથી સેવા દર્શન શ્રીઠાકોરજીના ચુક્યો. પણ આજ મારા અહોભાગ્ય કૃપાના સાગરે મારા ઉપર મહાન કૃપા કરીને મારા ઠાકોરજીના સેવકના દર્શન મને આજ થયા. આમ કહેતા કાનદાસના નેત્રમાંથી જલની ધારા ચાલાવા માંડી અને હર્ષમાં રોમાંચિત થઇ ગયા. દયાના સાગરની અપાર દયા અને મારા વાલાજીના વાલાના દર્શન બંદીખાનામાં થયા. તેમ કહેતાં આનંદિત બની જતા હતા. અને પછી મોહનદાસે સર્વ સમાચાર તેમજ બનેલ પ્રસંગની સઘળી વાત કરી અને રાજાએ બસો કોરી દંડની ભરીને કાનદાસને બંદીખાનેથી છોડાવ્યા. બંદીખાનામાં પણ બે વૈષ્ણવના દર્શન થયા. અને બંદીખાનેથી છૂટ્યા, વૈષ્ણવના દર્શનનું એવું માહાત્મ્ય છે. વૈષ્ણવે વૈષ્ણવ પ્રત્યેની કેટલી ફરજ બજાવી તેં આ પ્રસંગમાંથી દરેક વૈષ્ણવે બોધપાઠ શીખવા જેવો છે. તેમાં વિનય વિવેક, પ્રેમ, સ્નેહ સબંધ તથા પોતાના પ્રભુના સેવક પ્રત્યેની કેવી ભાવના હોવી જોવે, તે બધુ આ પ્રસંગમાંથી જાણવા મળે છે. અને માર્ગમાં તત્વસિદ્ધાંતનું રહસ્ય મળી આવે છે. વારંવાર મનન કરવા જેવું છે.
||ઇતિ સોળમાં વચનામૃતનો ભાવાર્થ સંપૂર્ણ||
(પ્રભુશ્રી ગોપાલલાલજી મહારાજશ્રીના ૪૫ વચનામૃત માંથી)
લેખન પ.ભ.વૈષ્ણવ શ્રી ગોપાલભાઈ જોશી(પ્રભુ શ્રીગોપાલલાલજી મહારાજશ્રીનું મંદિર, શિહોર) દ્વારા
|| સર્વે ભગવદી વૈષ્ણવોને પ્રદીપભાઈ ગોહીલ ના જય ગોપાલ ||
